Kuszenie św. Antoniego

Jeden z XIX-wiecznych inwentarzy kwituje temat krótko: „Próżny i obrzydły sen mogący się jedynie utworzyć w umyśle owego czasu”. Obraz ukazuje św. Antoniego – pustelnika z III w. pędzącego ascetyczny żywot na egipskiej pustyni – w momencie kuszenia. Rzecz rozgrywa się w miejscu jego odosobnienia w naturalnej grocie skalnej. Trwając na modlitwie, klęczy on przed kamiennym ołtarzem, na którym stoi krucyfiks, leży czaszka i otwarta księga (prywatna Golgota). Niżej oparte o skałę trzy księgi, z których jedna otwarta (z sygnaturą). Wokół tłoczą się demony przybierające mnogość postaci i kształtów: przerażające, fantastyczne stwory przypominające gady, płazy lub ryby, niektóre z ptasimi dziobami, kogucimi pazurami; są też hybrydy ludzko-zwierzęce. Są blisko, coraz bliżej… Bezpośrednio za świętym widać czarta, który szepce mu do ucha wywrotowe obietnice, dwaj pozostali szarpią go za odzienie. Stara kobieta (rajfurka) z diabelskimi rogami zdaje się narajać mu młódkę stojącą nieopodal z kieliszkiem trunku w jednej ręce, z wymiętoloną białą tkaniną w drugiej. Na pierwszym planie po prawej jedno z demonicznych stworzeń w kapturze mnicha, przysiadłszy na występie skalnym, gra na instrumencie dętym (flet prosty?). Przed nim symboliczne naczynia (gliniany dzban – kobieta, miseczka). Wyżej siedzi na skale drugi potwór o zwierzęcych kształtach. Po stronie przeciwnej dwaj mężczyźni, jeden (w kapeluszu) wymachuje kijem zakończonym wiechciem (rodzaj pochodni?), drugi (w charakterystycznej jaskrawoczerwonej czapce) trzyma w dłoni wymięte kartki papieru (nuty?) i zdaje się czytać lub śpiewać. Wszelkie namalowane tu rekwizyty niosą znaczenie symboliczne, uzupełniające i wyjaśniające tematykę obrazu.

Obraz przesycony jest niesamowitością, atmosfera mroczna i gęsta, otoczenie przerażające, jednak na tym tle tym mocniej jaśnieje uduchowiona postać Antoniego, który zdaje się niewzruszony widowiskiem urządzonym przez siły ciemności, a mającym przywieźć go do upadku duchowego. Spogląda ku kobietom bez trwogi, jakby zdziwiony, może zniecierpliwiony tym nagłym rozproszeniem.

Kuszenie było ulubionym motywem pisarzy i malarzy. Obraz Dietricha inspirowany być może np. dziełem Davida Teniersa Młodszego z 1647 (Gemäldegalerie, nr inw. 859). Teniers realizował temat wielokrotnie, w scenach kuszenia pojawiają się podobne motywy, jakby kalki z własnych obrazów, w rozmaitych zestawieniach.

Obraz nabyty został przez Stanisława Kostkę Potockiego po 1808 r.

Dominika Walawender-Musz