Astrolog obserwujący jesienne zrównanie dnia z nocą

Tonąca w mroku scena, rozświetlona jedynie blaskiem świec, promieniami zachodzącego słońca oraz wschodzącego księżyca, należy do dzieł najbardziej tajemniczych i trudnych do odczytania. Tego typu obrazy – rebusy były szczególnie modne w okresie baroku, zwłaszcza w kręgu artystów rzymskich. Dominicus van Wijnen, który po osiedleniu się w Rzymie i po wstąpieniu tam do stowarzyszenia artystów niderlandzkich i niemieckich Schildersbent przyjął nazwisko Ascanius (Ascaan), często malował takie skomplikowane tematycznie przedstawienia, wymagające od widza dużej erudycji. Zapewne wpływ miała na niego intelektualna atmosfera środowiska rzymskiego, w którym znane były poszukiwania uczonego jezuity Athanasiusa Kirchera. W swoich dociekaniach próbował on połączyć różne dziedziny wiedzy w system zbliżający empiryczną obserwację z magią i religią.

W obrazie wilanowskim, będącym alegorią przemian natury, ukazał młodego badacza w orientalnym zawoju na głowie (astronoma lub astrologa, czy może maga) pogrążonego w rozmyślaniach nad księgą, w trakcie obserwacji zjawiska astronomicznego. Uczonemu ukazują się zjawy mitologicznych kochanków – Wenus i Adonisa. Zgodnie z wyrokiem Jowisza po tragicznej śmierci Adonisa mogli oni z sobą przebywać tylko pół roku, w okresie wiosny i lata. Pozostały czas Adonis musiał spędzać w Hadesie, gdzie panowała Persefona. Para pogrążona w uścisku symbolizuje jesienne zrównanie dnia z nocą, kiedy to następowało rozstanie kochanków oraz przychodziła jesień i zima, a w naturze następował okres obumierania. Z kolei gdy Adonis powracał, następowało odrodzenie, radosny czas wzmożonej wegetacji i płodności natury. Wysłannikiem zaświatów, który przybywa po Adonisa, jest Charon, przewoźnik dusz zmarłych, którego artysta namalował w postaci nagiego mężczyzny ze skrzydłami, wyłaniającego się z fal rozległych wód. Ostateczny kres wszystkiego co żyje przypominają dwie czaszki – ludzka i zwierzęca. Do symboliki związanej z Adonisem także nawiązują dekoracje rzeźbiarskie antycznego monumentu zwieńczonego wazą, zza której pojawia się światło księżyca. Na wazie ukazany został przypuszczalnie moment „narodzin” (powrotu?) Adonisa, wyobrażonego jako małe dziecko, któremu putta pomagają powstać lub wydobyć się z „otchłani” (królestwa zmarłych). Niżej, na płycinie sarkofagu postać mężczyzny obejmowanego (prowadzonego?) przez dwie nieokreślone postacie męskie, starszą i młodszą, prawdopodobnie mające związek z alegorycznym sensem kompozycji. Może to Tanatos i Hypnos albo dwa geniusze. Obie sceny mogą być odniesieniem do uroczystych obrządków w starożytności ku czci Adonisa, obchodzonych w krajach graniczących ze wschodnim wybrzeżem Morza Śródziemnego i Azji Zachodniej (tzw. Adonie i „ogrody Adonisa”). W ostatnich pracach badawczych zwrócono uwagę na mniej popularną wersję mitu przedstawioną w Saturnaliach Makrobiusza, o której pisał w komentarzach do Metamorfoz Owidiusza Carel van Mander na początku XVII w., a która zapewne była znana Ascaniusowi. Na kartach otwartej księgi, którą studiuje uczony, znajduje się wykres układu konstelacji odpowiadający przesileniu jesiennemu (Waga). Dopełnieniem tego symbolu są tzw. konstelacje towarzyszące – Hades, czyli Przewoźnik pod postacią Charona oraz Wenus i Adonis. Te konstelacje należały do obszaru nieboskłonu obserwowanego przez mieszkańców Wschodu (Sphera Barbarica). Hipoteza, że malarz w osobie badacza przedstawił Hipparcha z Nicei, starożytnego astronoma żyjącego w Azji Mniejszej, wydaje się bardzo prawdopodobna.

Według M. Monkiewicza [Uczony i jego pracownia 2005] niewykluczone, że astronomiczne lub astrologiczne pojęcie przesilenia (aequinoctium) jesiennego, kiedy Adonis odchodzi, mogło mieć odpowiednik w drugim obrazie Wijnena, nieznanym dzisiaj – Zrównaniu wiosennym, czasem radosnego powrotu Adonisa.

Z kolekcji Stanisława Kostki Potockiego, po raz pierwszy wymieniony w Wilanowie w 1821 [Spis 1821, nr 160]; zakupiony jako praca Gerarda Lairesse.