Alegoria czterech rzek raju

Pierwowzorem obrazu wilanowskiego jest dzieło Petera Paula Rubensa z Kunsthistorisches Museum w Wiedniu, noszące obecnie tytuł Cztery rzeki raju (ok. 1615, olej na płótnie;, 208 × 283 cm, nr inw. 526).

Tradycyjna interpretacja każe rozpoznawać w grupie postaci zasiadających w swobodnych, niewymuszonych pozach na brzegu rzeki, wśród trzcin, pod bordowym baldachimem kobiece alegorie czterech części świata w towarzystwie męskich personifikacji-bogów odpowiadających im rzek. Europa czasów Rubensa dzieliła świat na cztery kontynenty – oprócz siebie samej, co oczywiste, znała Azję, Amerykę i Afrykę. Wówczas na honorowym, najbardziej eksponowanym miejscu po lewej widzielibyśmy ją samą w diademie z pereł, ujmującą pod ramię wpatrzonego w nią boga rzeki Dunaj, wspartego lewą dłonią na grubym trzonie wiosła (?). U jej stóp kolejna para: odwrócony tyłem barczysty mężczyzna, Nil, wspierający się na przewróconej czaszy wazy-krateru zdobionej festonami rozpiętymi między głowami byków, poniżej których wkomponowano dziecięce główki. Siwą jego głowę zdobi wieniec z kłosów zbóż, będącym symbolem żyzności gleby, którą Egipt zawdzięczał jego wylewom. Otacza on ramieniem czarnoskórą piękność, Afrykę. Jej misternie ułożone ufryzowane włosy podtrzymuje nad czołem kunsztowny złoty łańcuch wysadzany klejnotami, ozdobiony pośrodku wielkim rubinem. Identyfikację potwierdza ukazany za ich plecami krokodyl, wspólny symbol Afryki i Nilu. Po prawej nieco bardziej stłoczone pozostałe części świata. Niżej Azja złożyła splecione dłonie na barku potężnego zasępionego mężczyzny opartego o przewrócony dzban – personifikacji boga Gangesu. Towarzyszy im symbol kontynentu – tygrys. Z tyłu widzimy zaś Amerykę, młode dziewczątko o rozpuszczonych jasnych włosach, z bogiem rzeki Rio de la Plata (lub według innej interpretacji – Amazonki) trzymającym w dłoni złoty krążek.

Cały plan pierwszy obrazu zajmuje psychologiczne starcie dwóch egzotycznych zwierząt. Ukazana w efektownym skrócie perspektywicznym tygrysica obnaża groźnie kły pod adresem rozdziawionej paszczy krokodyla, a jednocześnie miękko wygina swe ciało, by nakarmić maleńkie tygrysiątka usiłujące przyssać się do jej piersi. Chropawość cielska krokodyla zamykającego kompozycję od dołu kontrastuje z przyjemną, aksamitną gładkością jasnych ciałek trzech igrających z nim puttów o złocistych miękkich lokach.

Kusząca to interpretacja, lecz dziś zdobywa pierwszeństwo odmienna, każąca odczytywać obraz jako alegorię czterech rzek raju. Według przekazu biblijnego: „ Z Edenu […] wypływała rzeka, aby nawadniać ów ogród, i stamtąd się rozdzielała, dając początek czterem rzekom. Nazwa pierwszej – Piszon; jest to ta, która okrąża cały kraj Chawila, gdzie się znajduje złoto. A złoto owej krainy jest znakomite; tam jest także wonna żywica i kamień czerwony. Nazwa drugiej rzeki – Gichon; okrąża ona cały kraj – Kusz. Nazwa rzeki trzeciej – Chiddekel; płynie ona na wschód od Aszszuru. Rzeka czwarta – to Perat” (Rdz 2, 10-14–14). Tożsamość tych rzek była przedmiotem rozlicznych spekulacji;, dwie ostatnie spośród nich identyfikowano z Tygrysem (Chiddekel) i Eufratem (Perat), co wskazywałoby na to, że Eden znajdował się w Mezopotamii. Niewykluczone też, że mamy tu alegorię czterech wielkich rzek starożytnego Wschodu: Nilu, Tygrysu, Eufratu i Gangesu.

Obraz prawdopodobnie z kolekcji Stanisława Kostki Potockiego, przedtem w zbiorach księżnej Izabeli Lubomirskiej.

Dominika Walawender-Musz