Leda z łabędziem

Zaczerpnięty z Metamorfoz Owidiusza motyw Ledy uwiedzionej przez Zeusa wcielającego się w postać łabędzia, rodzącej 4 jaja, z których wykluli się Kastor, Polluks, Helena i Klitajmestra był szczególnie rozpowszechniony w sztuce renesansu. Za jeden z najbardziej nośnych wzorów ikonograficznych tematu uznać należy relief ze starożytnej gemmy z V w. p.n.e. (British Museum w Londynie), a rangi przydaje mu to, że posłużył się nim sam Michał Anioł. Dzieje jego zaginionej Ledy są do dziś niewyjaśnione, pewne jest, że nigdy nie dotarła do księcia Ferrary, a została wysłana (wraz z kartonem do niej) do Francji. Być może nie myli się Vasari twierdząc, że zakupił ją król Franciszek I do pałacu w Fontainbleau. Prawdopodobnie to kontrowersje obyczajowe narosłe wokół dzieła uznanego za „lubieżne” przyczyniły się do jego zniszczenia, najpewniej w wieku XVII na polecenie królowej Anny Austriaczki (inwentarz z 1691 r. odnotowuje ten akt ikonoklastyczny, umieszczając obok rysunku adnotację: „na spalenie”). W zbiorach Royal Academy przechowywany jest rysunek, uznawany pierwotnie za dzieło Michała Anioła, dziś uważany raczej za kopię z jego kartonu i łączony z nazwiskiem Rossy Fiorentino, a nieco mniejsza wersja nieznanego autora (poł. XVI w.) – w National Gallery w Londynie. Motyw powtarzały także liczne ryciny, przyczyniając się do jego spopularyzowania (np. Cornelis Bos, 1530-1550, British Museum; Étienne Delaune, 1550-1583, British Museum; Nicolas Beatrizet, ok.1545/50, Galleria Nazionale di Capodimonte, Neapol).

Obraz wilanowski jest swobodną trawestacją tego wzoru; przedstawiony w lustrzanym odbiciu wobec gemmy (wzory graficzne!), ciało kobiety ujęte jest w pozycji półleżącej, bardziej od tyłu, głowa odwrócona, łabędź przybiera monstrualne rozmiary i zdaje się atakować dziewczynę, na niebie atrybut gromowładnego – błyskawica. Atrybucja niedookreślona – SKP nabył go jako dzieło „Cavaliera Liberi”, mając na myśli prawdopodobnie Piertro Liberiego (być może jego syna, Marca), pojawiły się też próby przypisania go Alessandro Varotariemu zw. Padovanino, nauczycielowi Pietra.

Dominika Walawender-Musz