Dawna Kaplica (Aignera, Salka w Wieży)

Nazwy historyczne: „Kaplica” (1805 r.); „Kaplica w Wieży” (1855 r.); „Salka w Wieży” (1933 r.).
Nazwy inne: Dawna Kaplica.
Czas powstania: 1629 – 1642 (?); do k. XVIII w. – wyposażenie nieznane; lata 1800 -1801 – wyposażenie częściowo zachowane; odnowione XIX/XX w
Architekci: Chrystian Piotr Aigner (lata 1802 – 1805); Amand Luis Bauqué, Albert Pio (XIX/XX w.).
Artyści: Fryderyk Bauman (1802 – 1805 r., sztukaterie).

Dawna Kaplica, zwana w okresie międzywojennym Salką w Wieży, mieści się w południowo - zachodniej baszcie łańcuckiego zamku wzniesionej w trakcie budowy „palazzo in fortezza” w latach 1629 – 1642. Jest to jedna z czterech „puntone” przylegających do naroży mieszkalnego „palazzo”. Szczegóły przeznaczenia i wystroju tego pomieszczenia sprzed 1800 r. nie są znane.
W czasach Izabeli z Czartoryskich i Stanisława Lubomirskich baszta łączyła się przejściem z dużą „Salle” leżącą w amfiladzie zachodniej. Naprzeciwko wejścia w grubości muru umieszczona była kręcona klatka schodowa. Pomieszczenie doświetlały cztery okna.  
Na skutek modernizacji łańcuckiej rezydencji w czasach ostatnich Lubomirskich, kontynuowanej przez Izabelę Lubomirską także po śmierci męża w 1783 r. i po powrocie z zagranicy w 1891 r., południowo-wschodnia baszta została zaadaptowana na kaplicę. Jej projekt, na zlecenie Księżnej Marszałkowej, wykonał ok. 1800 r. Chrystian Piotr Aigner, a ozdobił stiukami pracujący w Łańcucie od 1801 r. Fryderyk Bauman. W zmienionym układzie komunikacji zlikwidowano dotychczasowe narożne wejście do baszty, a w miejsce okna wschodniego przebito drzwi prowadzące z Jadalni Wielkiej dobudowanej w latach 1802 – 1805 przy południowej – na przedłużeniu zachodniej elewacji zamku. Zamurowano także okno północne likwidując głęboką wnękę.
Kaplica „sztukatorską robotą przezdobiona” powstała w latach 1802 – 1805. Na jej wyposażeniu znajdował się ołtarz „Mensa z mozaiki zielonej  - na gradusie mozaiki porfirowej stojąca z gradusem marmuru czarnego krzeszowickiego”. W nastawie umieszczono owalny, olejno na płótnie malowany obraz „wyobrażający Madonnę z małym Chrystusem, oraz dwa Cherubiny obok stojące w ramach snycerskiej roboty wyzłacanych”. Wyposażenie uzupełniał komplet paramentów oraz szat liturgicznych.
Po śmierci Izabeli Lubomirskiej w 1816 r., gdy zamek łańcucki stał się własnością jej wnuka Alfreda I Potockiego, wystrój Kaplicy nie zmienił się: „Z Sali białej na prawo wchodzi się do baszty, gdzie jest Kaplica – sklepiona, ozdobiona sztukaterią, mająca okno jedno, posadzkę płytami marmurowemi wyłożoną.” Wnętrze doświetlone było jedynie przez okno południowe, gdyż zachodnie przysłaniała nastawa ołtarza.   
Po śmierci Alfreda II w 1889 r., w trakcie przebudowy zamku prowadzonej dla Elżbiety i Romana Potockich w latach 1889 – 1912 według projektów Amanda Luisa Bauqué i Alberta Pio, Kaplica straciła charakter wnętrza sakralnego, tym bardziej, że na parterze inna zamkowa kaplica.
Wnętrze klasycystycznej Kaplicy Aignera przykrywa sklepienie kopułowe wypełnione  rozetami w kasetonach, z palmetową rozetą w szczycie. Czytelny podział architektoniczny ścian wyznacza naprzemienny rytm prostokątnych płycin i półkoliście zamkniętych wnęk. W południowej i zachodniej umieszczone są okna. W miejscu dawnego okna północnego znajduje się płytka nisza, a we wnęce wschodniej – drzwi wejściowe prowadzące z Wielkiej Jadalni. Wydatny gzyms kroksztynowy wieńczy ściany scalając je z kopułą. W dekoracjach sztukatorskich zastosowano ornamenty charakterystyczne dla dojrzałego klasycyzmu. Obramienia płycin ściennych i archiwolty łuków wnękowych ozdobiono kimationem i ornamentem perełkowym (astragal). W impostach łuków zastosowano ornament falowy. W dekoracji gzymsu użyto motywów liści lauru, wolich oczu (kimation joński) i astragalu. Posadzka ułożona jest w szachownicę z płyt czarnego i białego marmuru. Wnętrze doświetla żyrandol z pocz. XX w.  

Opis:

Podstawowa bibliografia:
•    Kossakowska – Szanajca Zofia, Majewska – Maszkowska Bożena, Zamek w Łańcucie, Warszawa 1964.
•    Majewska - Maszkowska Bożena, Mecenat artystyczny Izabelli z Czartoryskich Lubomirskiej, Warszawa 1976.
•    Omilanowska Małgorzata, Jakub Sito, Łańcut i okolice, [w]: Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1994.
•    Potocka Elżbieta, Łańcut - wspomnienia od roku 1885 do roku 1915, [Pamiętnik, maszynopis w zbiorach Muzeum-Zamek w Łańcucie].
•    Piotrowski Józef, Zamek w Łańcucie, Lwów 1933.

Opracowanie:
Teresa Bagińska-Żurawska https://orcid.org/0000-0002-9243-3967