Ostentatio Christi (Ecce Homo)

Mistrzowsko oddana psychologia postaci, zamierzona i utrafiona w punkt bezpośredniość oddziaływania, dramatyczne efekty luministyczne i statuaryczność figur czynią z obrazu wilanowskiego najbardziej bodaj caravaggionistyczne spośród dzieł Janssensa [por. H. Benesz [w:] Caravaggio 1996, s. 166]. Malarz umiejętnie używa środków formalnych, by przedstawiana treść szturmowała do serca i umysłu widza, pozostawiając w nim trwały ślad, rzeźbiąc profil przyszłych postanowień, zamierzeń.

Janssens Janssens buduje monumentalną, trójpłaszczyznową, ciasno zaaranżowaną – spętrzoną w odbiorze – kompozycję, rządzoną przez diagonale. Wykorzystując nabytą i utrwalona biegłość warsztatu, wprowadza śmiały skrót perspektywiczny ramienia oprawcy, które zdaje się przebijać powierzchnię obrazu. Zastosowana iluzja przełamuje barierę między rzeczywistością a przestrzenią obrazu, wprowadza patrzącego w środek wydarzeń, konfrontując go z osobami dramatu, który rozgrywa się w niemym dialogu skontrastowanych typów fizjonomicznych, pulsuje w wiele wyrażających spojrzeniach i sugestywnych gestach. Nie mniej ważnym nośnikiem retorycznej perswazji jest ostre światło (maniera tenebrosa). Wzmaga ono dramaturgię przedstawienia. To światło realne, materialne, z jednaj strony, zarazem jest światłem mistycznym. Dobitność przekazu treści religijnych wzmaga ekspresja barwna – wykoncypowany zestaw kolorów, a zwłaszcza akcent głębokiej czerwieni, koloru przynależnego władcom, lecz także symbolu męki i zmartwychwstania. Widoczny popis wirtuozerii w hipernaturalistycznym oddaniu struktur anatomii i faktur materii jest wyróżnikiem twórczości caravaggionistów.

Ten komponowany w nowatorskiej formie obraz pozostaje w wyraźnej relacji do dzieła Caravaggia z ok. 1605 r. - „Ecce Homo” (olej na płótnie; 128 x 103 cm, Galleria Civica di Palazzo Rosso w Genui), co zdaje się potwierdzać wysuwaną przez badaczy hipotezę powtórnej podróży antwerpijczyka do Włoch (prócz tej z lat 1597–1602). Innym źródłem inspiracji, widocznej zwłaszcza w swoistym izokefalizmie postaci i sposobie przedstawienia żołnierza w hełmie, może być obraz Rubensa z ok. 1610 r. (olej na płótnie; 125,7 × 96,5 cm, Ermitaż, Petersburg, nr inw. 3778; RKD nr 57724. W Prado w Madrycie znajduje się wariant naszego obrazu (nr inw. 4.924).

Dominika Walawender-Musz