5 fenigów

Niemal natychmiast po wprowadzeniu do użytku pieniądza z metali szlachetnych, narodziła się idea jego zamiennika, pieniądza zastępczego, bitego w pospolitych, ogólnie dostępnych metalach, często zresztą używanych jako środka płatniczego przed zastosowaniem srebra i złota. Zastępowanie szlachetnego kruszcu tanimi metalami nie było jednak regułą. Do ciekawej sytuacji doszło w Grecji, podczas oblężenia Aten przez Spartan w 406 r. p.n.e., kiedy z braku monet srebrnych wybito ich zamienniki w złocie, które nie było wówczas wcale traktowane jako surowiec do produkcji pieniędzy.

Pieniądz zastępczy funkcjonował również w dobrach prywatnych, zakładach przemysłowych i firmach rozliczających się ze swoimi pracownikami z częściowym pominięciem oficjalnej waluty. Można było nim płacić np. w przyzakładowych kantynach. Rozwiązanie to było dla pracodawcy bardzo dogodne, ponieważ na potrzeby wypłat nie musiał zabezpieczać w całości oficjalnych środków płatniczych. Jednocześnie pracownicy kupowali towary, zwykle spożywcze, które produkował sam pracodawca lub kupował je taniej po cenach hurtowych. Jeśli były one sprzedawane z małą marżą, korzyści czerpali również pracownicy. Prywatny pieniądz zastępczy był również szeroko stosowany w Niemczech podczas I wojny światowej w czasie problemów z dostępnością drobnych monet. Firmy handlowe wydawały w nich „resztę”, a klienci mogli nimi zapłacić podczas kolejnych zakupów w sklepie. Takie praktyki stosował również dom handlowy Rudolph Karstadt w Szczecinie. Zamówił on w firmie L. Chr. Lauer w Norymberdze serię bitych w cynku ośmiobocznych monet zastępczych wartości 1, 5, 10 i 50 fenigów, przy czym 1-fenigówki wybito również w żelazie. Znalazła się na nich nazwa i lokalizacja sklepu oraz nominał z informacją, że klient ma do czynienia z drobnym zastępczym znakiem pieniężnym (niem. Kleingeldersatzmarke). 

Monety zastępcze emitowane przez firmy handlowe oprócz czysto praktycznej funkcji, wiązały również klienta z daną marką sklepu i odgrywały swego rodzaju, najprawdopodobniej niezamierzoną, rolę reklamową.

Mieszko Pawłowski