Studium macewy III / Motyw ze Strzyżowa

Żydzi mieszkali w Strzyżowie od przełomu XVI i XVII w., przez stulecia stanowili około 50% mieszkańców miasteczka. Murowaną synagogę wybudowano w 2. połowie XVIII w. (obecnie mieści filię Muzeum Samorządowego Ziemi Strzyżowskiej), obok stały dwa domy modlitwy, mykwa, cheder. Więcej o społeczności żydowskiej w Strzyżowie zob. https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/s/143-strzyzow/99-historia-spolecznosci/138086-historia-spolecznosci.

W Strzyżowie były też trzy cmentarze: najstarszy założony w XVII w., kolejny w wieku XVIII (obydwa zostały zniszczone w czasie II wojny światowej), ostatni, pod Żarnowską Górą, istniał od 1850 r. To właśnie ten cmentarz najczęściej był przedmiotem studiów Weissa. Zdewastowany w czasie okupacji, obecnie jest uporządkowany i ogrodzony; ustawiono kilkadziesiąt odnalezionych macew (Niemcy wybrukowali nimi strzyżowski rynek), odbudowano ohel nad grobem rabina Altera Zeewa Horowitza. (Zob. Z. Rusek, D. Skóra, „Społeczność żydowska w dawnym Strzyżowie i okolicy – historia i wspomnienia”, Strzyżów 2010, s. 45–49).

Dopełnieniem pejzażowych szkiców z cmentarza żydowskiego (MPOLIN-M1073, MPOLIN-M1075) są studia poszczególnych macew, w tym „Studium macewy III” (inne rysunki z tego cyklu: „Studium macewy I”, „Studium macewy II” i „Studium macewy IV” znajdują się w zbiorach Muzeum Samorządowego Ziemi Strzyżowskiej im. Zygmunta Leśniaka). Jak zauważył Jacek Friedrich, „ich charakter dokumentacyjny, czy wręcz inwentaryzacyjny, pozbawiony artystycznego sproblematyzowania, może przemawiać za tym, by rozumieć je jako przejaw głębszego zainteresowania żydowską odrębnością, swoistością kulturową. Jednak i o tych niepozornych rysunkach nie da się z całą pewnością powiedzieć tego, że wyrażają jakiś indywidualny stosunek Weissa do tego, co żydowskie” (J. Friedrich, „Żydowskie tematy Wojciecha Weissa”, w: „Żydowskie tematy Wojciecha Weissa”, kat. wystawy, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Kraków 1999, s. 9). Intuicję badacza potwierdza fakt, że Weiss rysował tylko ozdobne reliefy, pomijając hebrajskie inskrypcje. Intrygowała go jedynie symbolika, dwukrotnie (również jako „Studium macewy IV”) rysował tę właśnie macewę z przedstawieniem złamanego drzewa, dziobiącego własną pierś pelikana i rozetą z hebrajskimi literami „pe” i „nun” oznaczającymi: „tu spoczywa”. Z ikonografii wynika, że był to nagrobek kobiety; to na grobach kobiet stawiano macewy z wizerunkiem pelikana rwącego sobie pióra (raniącego własną pierś, by krwią nakarmić głodne pisklęta), symbolizującego pełną poświęcenia matczyną miłość. Natomiast złamane drzewo oznacza, że życie zmarłej było zbyt krótkie, jest bowiem symbolem nagłej lub przedwczesnej śmierci.

Renata Piątkowska