Matka Boska Chełmska

Kult maryjny został zatwierdzony przez sobór w Efezie w 431 roku. Od tego czasu na całym świecie znajdują się liczne sanktuaria z cudownymi obrazami przedstawiającymi Maryję w różnych typach ikonograficznych, na przykład: Hodegetria, Eleusa  czy Ornata. Na wschodnich terenach Polski kult Matki Bożej nazywano duszą prawosławia. Chełmska ikona, namalowana na płótnie naciągniętym na cyprysową deskę, należy do najstarszych przedstawień Bogarodzicy.

Według legendy ikonę tę jako element posagu miała przywieźć w 998 roku z Bizancjum księżniczka Anna, a następnie ofiarować ją księciu Włodzimierzowi I, który w 1001 roku wzniósł dla niej cerkiew na Wysokiej Górce Chełmskiej. Zapiski kronikarskie zaś wskazują na Teodorę, siostrę księcia halickiego Daniela I Romanowicza, która sprowadziła ikonę z Kijowa do Chełma w połowie XIII wieku. Źródła podają też, iż jej brat polecił ozdobić obraz szlachetnymi kamieniami i złotym okładem. Był także fundatorem prawosławnej świątyni, na miejscu której wznosi się dzisiejsza bazylika Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Po podpisaniu w 1596 roku unii brzeskiej i wprowadzeniu obrządku greckokatolickiego miasto i cerkiew znalazły się pod opieką unitów. W połowie XVII wieku, w czasie powstania Chmielnickiego, ikona na chwilę powróciła do prawosławnych. W 1651 roku została przewieziona do Warszawy, by towarzyszyć wyprawom wojennym króla Jana Kazimierza i Michała Korybuta Wiśniowieckiego oraz przyczyniać się do zwycięstwa w bitwach, między innymi pod Beresteczkiem. Od tego momentu zaczęto nazywać ją Madonną Wojenną. Według doniesień przez rok zanotowano około siedmiuset łask i cudów z udziałem obrazu, który w 1765 roku, katolickim zwyczajem, został koronowany.

Po kasacie unii w 1875 roku świątynię zamieniono na sobór, a ikona przeszła w ręce prawosławnych, by czterdzieści lat później zostać wywieziona przez duchownych, ewakuujących się wraz z cofającym się frontem I wojny światowej, w głąb Rosji. W 1919 roku w ołtarzu głównym, już kościoła rzymskokatolickiego, umieszczono znalezioną na strychu świątyni kopię, którą dwadzieścia lat później zastąpiono nową. Replika obrazu, sporządzona przez chełmskiego malarza Władysława Ukleję, była koronowana trzykrotnie. Odnaleziony oryginał obecnie znajduje się w Muzeum Ikony Wołyńskiej w Łucku.