Mężczyzna w turbanie - portret

Obraz ukazuje ciekawy typ orientalny. Przedstawiony na portrecie mężczyzna raczej nie wzbudza sympatii; groźna mina, zaciśnięte usta i władczo ściągnięte brwi budują dystans. Jest siwy, nosi krótki zarost – brodę i wąsy. Widoczne elementy stroju to szary zawój i haftowany srebrem szal; dopełniają go ozdoby: broszka na turbanie, kolczyk w uchu i złota zawieszka na piersi. Z mroku tła wydobywa postać intensywne światło.

W twórczości Rembrandta i jego naśladowców można wskazać szereg analogii do portretu wilanowskiego. Pierwowzór (pędzla Rembrandta) znajduje się w Metropolitan Museum w Nowym Jorku. Nosi dwa tytuły Mężczyzna w orientalnym kostiumie oraz Szlachcic słowiański (datowany na 1632 r., większy - 152,7 × 111,1 cm, w ujęciu do kolan). Wiele podobieństw wykazuje także podkolorowany akwarelą rysunek z ok. 1630 r., uważany za pewny wizerunek jego ojca Harmena Gerritszoona van Rijn (Ashmolean Museum w Oksfordzie); akwaforta Rembrandta Popiersie mężczyzny w wysokiej czapie z 1630 r. oraz portret olejny Starzec w futrzanej czapce (Portret ojca, Tiroler Landesmuseum w Innsbrucku), 1630.

W portretach starszego mężczyzny, częstym temacie obrazów Rembrandta, zwyczajowo dopatrujemy się wizerunków jego ojca. Warstwa kostiumologiczna zaś znajduje wytłumaczenie w ówczesnym rozkwicie stosunków dyplomatycznych między Holandią i Bliskim Wschodem i jego odzwierciedleniu w modzie. Tematyka ta inspirowała także przyjaciela Rembrandta, Jana Lievensa. Wykonał on ok. 1828 r. podobny portret „tureckiego potentata z głową Holendra”, zw. Sułtan Soliman (Gemäldegalerie, Poczdam), który różni się od późniejszej kompozycji Rembrandta masywnością postaci i strojem. Wiadomo, że obaj „młodzi i szlachetni malarze”, jak ich określił humanista Constantin Huygens podczas pobytu w Lejdzie, pracowali razem, wzajemnie naśladowali styl i tematy, korzystali z tych samych modeli oraz współzawodniczyli, wykonując identyczne kompozycje.

Obraz pochodzi z kolekcji Stanisława Kostki Potockiego (nalepka z pieczątką i odręcznym napisem piórem: „Tête orientale”). W Spisie 1834 został przypisany holenderskiemu mistrzowi Hendrickowi Corneliszowi van Vlietowi (1611/12–1675; uczniowi Michiela Jansza van Mierevela oraz Willema van der Vlieta), nie zostało to jednak potwierdzone.

Dominika Walawender-Musz