Ewander ustanawia kult Herkulesa (Walka Herkulesa z Kakusem)

Stanisław Kostka Potocki zakupił obraz do swej kolekcji w 1808 roku jako dzieło francuskiego malarza Eustache’a Le Sueur’a, w jego „Pamiętniku Interesów” temat określony został jako „Czyn nieznany z dawnej historyi wzięty”, co oznacza ni mniej ni więcej, że od początku był on trudny do zidentyfikowania. W inwentarzu z poł. XIX w. określono go jako „Widzenie Achaba” (z historii Eliasza), które to określenie powtarzane było odtąd aż do momentu przeprowadzenia konserwacji obrazu w roku 20….

W trakcie badań prowadzonych pod kątem prac konserwatorskich (zaplanowanych jako ograniczające się do usunięcia pożółkłego werniksu i ewentualnej korekty retuszy) ujawniono, że obraz uległ w przeszłości znacznym przeobrażeniom: nie tylko został częściowo przemalowany, ale też znacznie zmniejszony. Z dużym prawdopodobieństwem oglądamy fragment monumentalnej wielofiguralnej kompozycji ocalały po odcięciu (być może zniszczonych) części. Ingerencja ta nie obyła się bez naruszenia harmonii kompozycji (dla formalnego jej zrównoważenia dodano po lewej stronie pas płótna wycięty z innej części obrazu) i zagubienia jej sensu ikonograficznego. Pomyślana jako drugoplanowa scena z grupa postaci zgromadzonych wokół ołtarza, stała się centralną. Niepasujące to tak zredukowanej sceny fragmenty obrazu zamalowano.

W trakcie konserwacji spod warstw przemalowań odsłonięto plecy muskularnej postaci, z dużym prawdopodobieństwem Herkulesa. Uprawdopodabnia to pejzaż z wołami w tle (nawiązanie do jednej z prac herosa – zdobyciu stada wołów olbrzyma Geriona) i ścięte głowy w prawym, dolnym narożniku. Można zakładać, że oglądamy walkę Herkulesa z Kakusem, trzygłowym potworem, który zaatakował go w drodze powrotnej do Grecji i wykradł mu kilka sztuk bydła. Wówczas w postaciach zgromadzonych wokół ołtarza ofiarnego można by rozpoznać króla Ewandra, jednego z mitycznych przodków Rzymian, oraz jego poddanych, uciskanych dotąd przez potwora, przypatrujących się w napięciu przemieszanym z podziwem zmaganiom swego oswobodziciela. Ewander wdzięczny za ten czyn wybudował herosowi wielki ołtarz i ustanowił kult Herkulesa, a w miejscu dawnej osady Ewandra wyrósł Rzym. Starcy w białych szatach to kapłani nowego kultu.

Nowa interpretacja znajduje umocowanie w archiwalnych dokumentach źródłowych. W rękopisie pamiętnika Le Sueura zachowała się notatka o (niezachowanym do dziś) obrazie pt: „Walka Herkulesa z Kakusem”, namalowanym w 1653 roku dla wysokiego dostojnika królewskiego dworu. Autorski szkic do tegoż obrazu z przedstawieniem klęczącego starca do złudzenia przypomina postać w białej szacie z wilanowskiego obrazu. Być może mamy w Wilanowie fragment tego zaginionego dzieła?

Dominika Walawender-Musz