Jak śpiewają starzy, tak piszczą młodzi

W myśl napisu widniejącego w kartuszu nad głowami grupy szczerze rozbawionych osób: „Soo d’oude songen soo pepen de iongen” oglądamy tu alegoryczną ilustrację starego holenderskiego przysłowia, zaczerpniętego ze zbioru powiedzeń zgromadzonych przez Jacoba Catsa, którego moralizatorski sens streszcza się w przestrodze, by baczyć na swe czyny, zwłaszcza w obecności dzieci, gdyż młodzi zawsze podążają za wzorcami postępowania podpatrzonymi u starszych, a szczególną predylekcję wykazują do naśladowania zachowań złych lub co najmniej dwuznacznych moralnie. Aby nie wytworzyć zbyt posępnego nastroju u odbiorcy przekazu, dodajmy jednak, że koncert rodzinny – zgodnie z tradycją przedstawień emblematycznych – to aluzja do harmonii uczuć między współmuzykującymi osobami, którzy wszak musieli najpierw zestroić swe instrumenty.

Trzypokoleniowa mieszczańska rodzina muzykuje wokół suto zastawionego stołu. Wizualna charakterystyka postaci opiera się zapewne na obserwacjach Jordaensa poczynionych wśród najbliższej rodziny i przyjaciół.

Ta urocza migawka z życia rodzinnego kryje w sobie jeszcze inne przesłanie, ku któremu nakierowuje widoczna w tle za papugą martwa natura w niszy: trupia czaszka na dwóch opasłych woluminach, której wymowę potęguje wetknięta między stronice górnej księgi kartka z częściowo widoczną wanitatywną sentencją (vivere disce, cogita mori), oraz stojący obok tulipan w szklanym naczyniu – kompozycja o ambiwalentnym bagażu znaczeniowym – z jednej strony znak przynależności do elit, z drugiej – kruchości i przemijania (wdowieństwo, późna starość). Podobne treści ewokuje wystawny stół.

Ilustracji tego przysłowia Jordaens poświęcił niejedno ze swych dzieł. Najwcześniejszą znaną wersją jest obraz z Antwerpii, namalowany i sygnowany w 1638 r. (olej na płótnie; 128 × 192 cm, nr inw. 677, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten). Spośród wielu (ponad dwudziestu) kopii i powtórzeń najbliższe analogie do obrazu wilanowskiego zdradza kompozycja drezdeńska (olej na płótnie; 168,5 × 205 cm; Staatliche Kunstsammlungen, nr inw. 1014; RKD nr 238539). W tym aspekcie na uwagę zasługuje również wersja berlińska (olej na płótnie; ok. 1645, 120,8 × 186,5 cm, Staatliche Schlösser und Gärten, Jagdschloss Grunewald, Berlin, nr inw. GK I 3849), różniąca się od niniejszej brakiem tacy z zastawą widocznej na pierwszym planie.

Obraz pochodzi prawdopodobnie z kolekcji Stanisława Kostki Potockiego (wiązany z zapisem w jego Pamiętniku Interesów na s. 54); wcześniej prawdopodobnie należał do Izabeli Lubomirskiej.

Dominika Walawender-Musz