Kościół Bernardynów

W drugiej połowie XV wieku w Lublinie osiedlili się Bracia Mniejsi Zakonu Świętego Franciszka zwani w Polsce bernardynami. Zakonnicy zamieszkali poza murami miasta przy wystawionym przez mieszczan kościele Nawrócenia Świętego Pawła Apostoła. Z czasem drewniany kościółek przebudowano na murowany, z czym wiąże się legenda o skrzyni złota znalezionej przed Ratuszem na Starym Mieście. W skrzyni był też list od nieznanego darczyńcy do burmistrza Jana Kwanty, nakazujący przeznaczyć skarb na przebudowę siedziby bernardynów.

Po pożarze, który nawiedził Lublin w 1557 roku, gotyckie zabudowania świątyni uległy zniszczeniu. Szybko odbudowano je na tyle, by w 1569 roku odprawić nabożeństwo związane z zawarciem unii polsko-litewskiej. Na początku XVII wieku kościół zniszczył kolejny pożar. Odnową kierowali budowniczy Jakub Balin oraz Piotr Negroni. Wnętrze przyozdobiono pięknymi renesansowymi sztukateriami sklepienia. Przez następne stulecia bryła kościoła ulegała przekształceniom.

Działalność bernardynów ksiądz Jan Ambroży Wadowski, autor wydanej na początku XX wieku monografii o kościołach lubelskich, określił jako zbawienną. „Żarliwi opowiadacze słowa Bożego – pisał duchowny – roztropni spowiednicy, kruszyli serca grzeszników”. Ich posiadłości były położone wśród ogrodów oraz w pobliżu łąk nad Bystrzycą. W ciągu wieków cieszyli się poparciem wpływowych osób. Jednym z dobroczyńców klasztoru był Wojciech Oczko, lekarz królów Zygmunta Augusta, Stefana Batorego oraz Zygmunta III Wazy, któremu poświęcono epitafium we wnętrzu kościoła. Tu pochowano też wojewodę lubelskiego Marka Sobieskiego, dziadka króla Jana III.

Spośród obrazów znajdujących się w świątyni szczególnym kultem darzono wizerunek świętych Antoniego (patrona Lublina) oraz Tekli. W 1818 roku w kościele Bernardynów odbyło się największe w mieście nabożeństwo żałobne za zmarłego Tadeusza Kościuszkę.

Po upadku powstania styczniowego zakonników usunięto z zajmowanych pomieszczeń. Ich kościół, odtąd nazywany powszechnie pobernardyńskim, oddano księżom świeckim jako parafialny. Na przyległej do świątyni przestrzeni dawniej znajdował się cmentarz. Pobliski plac, zwany Bernardyńskim (dziś plac Wolności), był zaś miejscem targowym. W sąsiedztwie, w latach 30. XX wieku powstał gmach obecnego III Liceum imienia Unii Lubelskiej.