Pogrom | Wojna

W 1918 r. Wojciech Weiss wystawił obraz „Pogrom” w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie pod tytułem „Wojna” („Maski” 1918, z. 11, s. 213). Uniwersalny tytuł odnosił się do Wielkiej Wojny, która trwała już cztery lata i pochłonęła miliony ofiar. Lecz tematem tej pracy jest konkretna przemoc, przemoc wobec Żydów. Zmiany frontów, przemarsze wojsk i pogromy, urządzane przy tej okazji przez żołnierzy rosyjskiej armii obserwował w czasie swych podróży po Galicji pisarz S. An-ski. Opisując miasta i miasteczka przedstawiał nie tylko tragiczne losy żydowskich uchodźców, ale i ruinę ich domostw, bezczeszczenie synagog (S. An-ski, „Tragedia Żydów galicyjskich w czasie I wojny światowej. Wrażenia i refleksje z podróży po kraju”, Przemyśl 2010).

Pogromy Żydów z lat 1915–1919. tak tragiczne w skutkach nie były pierwszymi. W 1881 r. przez ziemie cesarstwa rosyjskiego, w tym Królestwo Polskie, przeszła fala pogromów Żydów. Początek XX stulecia przyniósł kolejne, m.in. w Kiszyniowie (1903), Odessie i Żytomierzu (1905), Białymstoku i Siedlcach (1906). Jednak wojenne pogromy były wydarzeniami przewyższającymi skalą przemocy wcześniejsze okrucieństwa wobec Żydów – nie tylko ginęli ludzie, niszczone były domy, warsztaty, sklepy, cały żydowski świat, jaki dotąd istniał, chwiał się i znikał, a paniczne ucieczki zrywały więzi sąsiedzkie i rodzinne.

Wojciech Weiss (1875–1950), malarz, rysownik i grafik urodzony w Leordzie na Bukowinie (ob. Rumunia), od 1890 r. mieszkał w Krakowie. Studiował w tamtejszej Szkole Sztuk Pięknych, także w Paryżu i Włoszech. „Pogrom” jest wyjątkowym obrazem w twórczości Wojciecha Weissa, namalowanym ok. roku 1918, prawdopodobnie na wieść o wydarzeniach, które miały miejsce w okresie okupacji Galicji przez Rosję. Malarz otwarcie wskazywał na bezpośrednich sprawców zbrodni (byli to kozacy w służbie rosyjskiej). Ta scena przemocy i gwałtu ukazana szczegółowo, w naturalistycznej konwencji rozgrywa się w ciasnej przestrzeni ograniczonej do domu na którym wisi przekrzywiony, niebieski szyld ze słabo czytelnym napisem: HANDEL TOWARÓW i przedstawieniem pieczywa – wąska bułka, okrągłe bułeczki, obwarzanki – ułożonych w wiklinowym koszyku. Przed domem leży zabity chasydzki chłopak, ugodzony karabinem z bagnetem w plecy. Wstrząsająca scena gwałtu rozgrywa się w głębi domu, widoczna przez otwarte okna.

Renata Piątkowska