Portret Pauliny z Żukowskich baronowej Czechowiczowej

Przedstawienie Karoliny z Żukowskich Czechowiczowej jest przykładem sztuki portretowej Józefa Pitschmanna. Malarz wykształcony w Wiedniu, między innymi w pracowni J. C. Lampiego st. i H. C. Brandta, w początkach twórczości malował sceny mitologiczne i historyczne. Podejmująca tę tematykę kompozycja z 1787 roku Herkules zwracający Admetowi oswobodzoną Alcestę została nagrodzona złotym medalem i członkostwem w akademii. W spuściźnie artysty większość stanowią portrety. Wykonał kilka wizerunków Stanisława Augusta Poniatowskiego i cesarskiej pary: Franciszka II z małżonką, oraz kilkaset portretów przedstawicieli polskiej arystokracji, szlachty i mieszczaństwa.

Do Polski Pitschmann przybył w 1788 roku na zaproszenie Józefa Czartoryskiego, do jego wołyńskiej siedziby w Korcu. Pozostał tu do końca życia, zmieniając kilka razy miejsce pobytu. Mieszkał w Warszawie, Lwowie, w 1806 roku osiadł na stałe w Krzemieńcu. Miał już wtedy ugruntowaną pozycję artystyczną, cieszył się sławą i uznaniem wśród szerokich kręgów odbiorców. W samym tylko okresie lwowskim namalował około trzystu portretów osób związanych ze Lwowem i wschodnią Małopolską. W Krzemieńcu został powołany przez T. Czackiego na stanowisko nauczyciela rysunku w liceum.

Wykonywane przez Pitschmanna portrety były utrzymane w duchu późnego klasycyzmu. Autor nie idealizował przedstawianych modeli, wnikliwie odtwarzał na płótnie ich wygląd. Taki realistyczny rys jest widoczny w portrecie baronowej Czechowiczowej. Kobieta została ukazana w typowy dla neoklasycznej konwencji sposób – to upozowana postać w modnej sukni z głębokim dekoltem, z kunsztownie przewieszonym przez ramię szalem zebranym na jednym przedramieniu, na wzór antycznych wizerunków. W tle widnieje fantastyczny pejzaż, rodem z malarstwa angielskiego, który nadaje kompozycji sentymentalno-romantyczny charakter. Jak się zdaje, artysta wiernie oddał rysy twarzy modelki, bez zbytniego upiększenia, na co wskazują takie szczegóły, jak wydatny nos i różowość karnacji kontrastująca z bladością ciała. Malarz tchnął życie w namalowaną postać. Kunsztowne posługiwanie się kolorem, zdecydowane zestawienie bieli, czerwieni i czerni wraz z trafną charakterystyką świadczą o wrażliwości i niepospolitym talencie Pitschmanna.

Bożena Kasperowicz