Przy armacie

Pierwowzorem obrazu jest sygnowane dzieło Davida Teniersa II Więzień doprowadzony przed oficera, na tle twierdzy, koniec lat 40. XVII w. (olej na miedzi; 62,5 × 88 cm; aukcja Christie’s w Londynie, 7 lipca 2000, nr 31; RKD nr 71896), uznawane niekiedy za pracę jego syna, Davida Teniersa III, który malował w stylu (i w cieniu) swego słynniejszego ojca.

Oto widzimy grupkę wojskowych zgromadzonych przy ustawionej na podwyższeniu armacie na lawecie, przy której leżą żelazne kule i (przedstawione niedokładnie) przybory: stempel z szuflą i być może grajcar, za armatą widoczny zatknięty na sztorc wycior. Na ich umundurowane składają się brunatne stroje i kapelusze z szerokim rondem i zwężającą się do góry główką (modne od 2. połowy XVII w.). Na tle zebranych wyróżniają się dwie postaci: oficera w czerwonym płaszczu, wysokich butach z wywiniętymi cholewami i kapeluszu zdobionym trójbarwnymi piórami odczytującego list (treść wyroku) oraz skrępowanego jeńca w asyście halabardnika i dwóch strzelców trzymających muszkiety. Za armatą, po lewej, postać kolejnego żołnierza, który w prawym ręku trzyma strzelbę, a w lewym dymiący lont. Po prawej stronie zabudowania zamku z fosą i mostem zwodzonym. Niebo zasnute czarnymi chmurami pogłębia marsowy nastrój. Najprawdopodobniej jesteśmy świadkami ostatnich chwil skazańca. Charakterystyka bohaterów tej sceny rodzajowej jest nader ogólna, choć w ich twarzach dostrzec można pewne poruszenie, wywołane tym co nieuchronne. Zaznaczmy jeszcze, że rozstrzelanie często traktowano jako metodę egzekucji bardziej honorową niż powieszenie, niemal jako przywilej nie każdemu dostępny (pospolici przestępcy ginęli na szubienicy).

Zestawiając anonimowy obraz wilanowski z dziełem Teniersa, nie sposób się oprzeć wrażeniu, że jest on niedokończony lub że istnieje między nimi ogniwo pośrednie. Uderza rezygnacja z odmalowania pokaźnej liczby szczegółów i całkowite pominięcie bohaterów drugiego planu, co nie może być usprawiedliwione jedynie zmniejszeniem wymiarów malowidła. W znacznym stopniu uproszczono upozowanie, które stało się nieco kanciaste, mniej naturalne. Zanikła dramaturgia sceny i gra psychologiczna, którą toczyli między sobą uczestnicy sądu wojennego. Osobliwe zmiany zaszły w charakterze fizjonomii – są one nie tyle może spospolitowane, co potraktowane bardziej sumarycznie, beznamiętne.

Obraz pochodzi prawdopodobnie z kolekcji Stanisława Kostki Potockiego – na odwrocie znajduje się nalepka z jego pieczęcią i napisem odręcznym (częściowo nieczytelnym) wykonanym piórem: „[…] de Palamedes”. Łączony z zapisem w Spisie 1834, s. 22, nr 239 (jako Palamedes).

Dominika Walawender-Musz