Szafa

Szafa należała do wyposażania zakupionego przez darczyńczynię domu w miejscowości Huta Zaborowska (powiat gostyniński). Obiekt znajdował się w budynku gospodarczym na terenie obejścia. Z uwagi na zły stan mebla nowa gospodyni zdecydowała się na wyniesienie go z budynku i zniszczenie. W świetle dziennym oczom właścicieli ukazały się jednak wykonane ołówkiem napisy i rysunki widoczne na ścianach wnętrza szafy. Wśród nich znalazł się m.in. napis: „Ta szafa była moi mieszkaniem ukrywalnym dn 21 II 43 r do dnia 25 IIII 43 r”, który sugerował że obiekt mógł być miejscem ukrywania się w czasie wojny. 

Po przyjęciu oferty darowizny przez POLIN zlecono ekspertyzę szafy. W czasie badań przeprowadzonych przez dr Aleksandrę Janus i dr Natalię Romik na potrzeby dokumentu udało się ustalić, że w czasie wojny w domu mieszkała rodzina Jana i Marianny, którzy pobrali się jeszcze przed wojną. Szafa została zamówiona jako element posagu Marianny u lokalnego stolarza. Według relacji mieszkańców Huty Zaborowskiej we wsi istotnie ukrywał się młody chłopak. W czasie przygotowania ekspertyzy odbyły się konsultacje ze specjalistami zajmującymi się tematem ukrywania Żydów. Zgodnie z ich opinią treść opisanych niżej rysunków i napisów potwierdza, że ich autorem mógł być młody, dojrzewający chłopiec w wieku około 11–13 lat.

Wśród rysunków i napisów widocznych we wnętrzu szafy (poza datami ujętymi powyżej) można odnaleźć również trzy przedstawienia kobiet. Pierwsze z nich znajduje się na lewej ścianie szafy (obok wspomnianego wyżej napisu). To przedstawienie nagiej kobiety z wydatnym biustem, która zasłania dłońmi swoje krocze. Rysunkowi towarzyszy napis „Głupia baba”. Niżej, na tej samej ścianie i na tylnej, są jeszcze widoczne trzy rysunki kobiet w strojach z epoki – w spódnicach do kolan, butach na obcasie, klipsach, kręconych włosach. Jedna z nich jest podpisana „Hiszpańska dziewczyna”, druga „Francóska niewiasta”. Trzecie z przedstawień kobiecych należy do grupy postaci umieszczonych jedna pod drugą (lewitujących?), które są opatrzone umieszczonym w nawiasie napisem „Kompiel”. Pozostałe dwie postacie to mężczyźni o nagim torsie i spodniach z wysokim stanem (charakterystycznych dla czasu, w którym powstały rysunki). Na tylnej ścianie można zauważyć również rysunki wiatraka, jednorodzinnego domu, niewielkiego samochodu, Żyda ciągnącego konia (przedstawionego w sposób stereotypowy z długą brodą), niedokończonej nagiej postaci stojącej tyłem oraz drogowskazu podającego dokładną odległość z Huty Zaborowskiej do Palestyny („Do Palestyny 3814 km”). Drogowskaz podający dokładną odległość do Palestyny sugeruje, że autor rysunku miał dostęp broszur wydawanych w tym czasie przez organizacje syjonistyczne. 

Poza rysunkami wewnętrzne ściany szafy są także pokryte przez napisy. Należy do nich m.in. trudny do odczytania napis „Tiferwertak” lub „Fiferwertak”. „Tieferwertag” po niemiecku znaczy „dzień o niższej wartości”, a „Pffeferwehrtag” mógłby oznaczać „dzień pieprzu” (jid. „fefer” – pieprz), a „Feuerwerk” (niem. ogień i czyn, jid. „fayer” – ogień). Kolejny napis to „Przygody Tomcia Paluszki” sugeruje że ukrywająca się osoba znała bajkę Charles’a Perraulta. Fakt, że autor napisu wybrał akurat tego bohatera, może sugerować jego młody wiek. Dodatkowo na tylnej ścianie szafy możemy jeszcze odczytać napis „HIR, JUDE, DI, AŁH, JUDE”, co w przybliżonym tłumaczeniu (fonetycznie) z niemieckiego może oznaczać „Tu Żyd i tu też Żyd”. Fakt, że polsko- i niemieckojęzyczne napisy widoczne w szafie cechują się błędami ortograficznymi i fonetyczną pisownią, może wskazywać, że ukrywająca się w środku osoba (lub osoby) posługiwała się jidysz, a także jej edukacja była ograniczona lub w pewnym momencie przerwana. 

Na prawej ścianie szafy jest widoczne przedstawienie zbliżenia cielesnego (dwóch nagich postaci połączonych z sobą w uścisku), które zostało częściowo starte. Tematyka rysunku również zdaje się potwierdzać, że został on narysowany przez dorastającego chłopca lub nastolatka. 

Wszystkie rysunki widoczne na ścianach bocznych zostały wykonane z boku są zwrócone górą do tylnej ściany obiektu. Rysunki widoczne na tylnej ścianie obiektu są usytuowane do góry nogami (odwrócone o 180 stopni w stosunku do dna szafy). Dodatkowo rysunki i napisy są widoczne tylko do pewnej wysokości (około 1/3 wysokości od dołu ścian szafy), co sugeruje, że w czasie ukrywania szafa musiała leżeć na plecach, a w środku znajdowało się posłanie umożliwiające rysowanie jedynie na wolnych przestrzeniach. 

W rodzinie pierwszych właścicieli szafy funkcjonuje opowieść, jakoby w domu mogło ukrywać się dwoje dzieci (chłopiec o imieniu Jakub i mała dziewczynka). Rysunki różnią się od siebie jakością wykonania, co może potwierdzać, że były tam dwie osoby w różnym wieku, a także to, że niektóre z nich zostały po prostu wykonane w pozycji o wiele wygodniejszej dla ręki. Zgodnie z historią opowiadaną w rodzinie dzieci miały ukrywać się w stodole. Być może szafa znajdująca tam w tym czasie (położona na plecach) była okładana czymś z zewnątrz, by ją zamaskować, kiedy ukrywająca się osoba znajdowała się w środku. Córka pierwotnych właścicieli (ur. 1948) wspomina, że po wojnie przyjeżdżał ich odwiedzić mężczyzna z Niemiec, i pamięta, że ukrywające się dzieci również mówiły po niemiecku. Fonetyczny i zawierający błędy zapis tekstu w języku niemieckim, który znajduje się w szafie, pozwala przypuszczać, że dzieci mogły mówić w jidysz lub słabo znać niemiecki. Mimo przeprowadzonych badań nie udało się ustalić personaliów osoby lub osób ukrywających się w szafie. | Marta Frączkiewicz