Martwa natura - ptaki i motyle

Vanitas vanitatum et omnia vanitas (Marność nad marnościami i wszystko marność) – te słowa z biblijnej Księgi Koheleta wyrażają odwieczną prawdę o nieuchronnym przemijaniu wszystkich rzeczy. Vanitas jako oddzielny gatunek malarski rozwijał się w Europie na początku XVII wieku i był ściśle związany z doświadczeniami wojny trzydziestoletniej oraz szalejącej epidemii dżumy. Poczucie bezradności wobec nieustannej groźby utraty życia i mienia spotęgowało przekonanie o marności egzystencji ziemskiej. Malarze, przedstawiając piękno i bogactwo świata materialnego, przypominają, że wszystko to jest nietrwałe, że czas biegnie nieubłaganie, a każdemu życiu towarzyszy widmo śmierci.

Martwa natura – ptaki i motyle na pierwszy rzut oka zdaje się przedstawiać popularny temat trofeów myśliwskich. Leżące ptaki – bekas, bażant, siewka, szczygły – są namalowane realistycznie, ale ciemne, mroczne tło rozjaśnione u dołu krwawą łuną wprowadza silny ładunek emocjonalny. Grozę śmierci potęgują dramatycznie zarysowane na tym tle szpony martwego ptaka. Pojawiają się też przedstawienia, których ukryte znaczenie dla ówczesnego odbiorcy było czytelne. Oset występuje już w Biblii jako symbol świata poza rajem – pełnego trudności, cierpienia i rozmaitych utrapień. Mucha, podobnie jak inne owady, symbolizuje krótkość życia, ale ma dodatkowe negatywne znaczenie związane z psuciem i rozkładem. Miała być na usługach diabła, którego semickie imię Belzebub oznaczało „pan much i komarów”. W przeciwieństwie do niej pozytywne treści niosą motyle, które występują na obrazie – rusałka pokrzywnik, rusałka pawik i bielinek. W starożytnej Grecji motyl (psyche) oznaczał zarówno owada, jak i duszę ludzką. W sztuce chrześcijańskiej przemiana gąsienicy w motyla stała się symbolem zmartwychwstania i nowego życia po śmierci. Podobne znaczenie ma stale zielony bluszcz o trudnych do wyrwania korzeniach. Wspinający się po solidnym, kamiennym filarze symbolizuje życie wieczne, które wyrasta z niezłomnej wiary.

Barbara Czajkowska