Przedsiębiorstwa i sklepy polskich Żydów przed II wojną światową Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Zgodnie z danymi uzyskanymi podczas pierwszego w II Rzeczypospolitej spisu powszechnego z 30 września 1921 roku Żydzi stanowili wówczas około 10% polskiego społeczeństwa. Udział procentowy ludności żydowskiej w ogólnej liczbie mieszkańców był jednak zróżnicowany geograficznie. Najbardziej jednorodne skupiska Żydów istniały głównie na dzisiejszych Kresach Wschodnich. W niektórych miejscowościach na Polesiu i Wołyniu Żydzi stanowili bowiem 100% ogółu mieszkańców. Były to najczęściej wsie i niewielkie miasteczka, zwane sztetlami (https://sztetl.org.pl/pl/tradycja-i-kultura-zydowska/zwyczaje/sztetl).

Ludność żydowska stanowiła także znaczną część populacji dużych miast. Przed II wojną światową Żydzi mieszkający w Warszawie, Łodzi czy Lwowie stanowili ponad 30% ogółu mieszkańców. W Białymstoku liczba ta wynosiła ponad 50%, w Lublinie i Przemyślu niemal 40%, a w Krakowie około 25%.

Ze względu na znaczący udział w całej populacji polscy Żydzi byli obecni w niemal wszystkich sferach życia gospodarczego. Najbardziej powszechnym zajęciem wśród ludności żydowskiej (zarówno zamieszkującej sztetle, jak i duże ośrodki miejskie) było kupiectwo. W Krakowie w dwudziestoleciu międzywojennym udział Żydów w handlu wynosił 63% ogółu handlujących. W ramach tej grupy można wyróżnić zamożnych wielkomiejskich kupców (sprowadzających tkaniny z zagranicy), właścicieli sklepików i kramów, jak również handlarzy wędrownych i obwoźnych. Wielu polskich Żydów prowadziło także drobne zakłady rzemieślnicze. Żydowski krawiec czy sklepikarz urósł z czasem w wyobraźni społecznej do postaci niemal archetypowej.

Wraz z rozwojem przemysłu polscy Żydzi zaczęli inwestować kapitał, którego dorobili się na handlu, w zakładanie manufaktur, a z czasem także nowoczesnych fabryk. Spośród najbardziej znanych żydowskich przemysłowców należy wspomnieć chociażby Izraela Poznańskiego (1833–1900). To na terenie dawnej fabryki Poznańskiego znajduje się współcześnie słynna łódzka Manufaktura. Wśród największych fabryk w Łodzi należy wymienić także te należące do Markusa Silbersteina, Szai Rosenblatta, Salo Budzynera, Oskara Kona oraz Borysa i Nauma Eitingonów. Wiele z tych pofabrycznych budynków istnieje na mapie miasta do dziś.

Warto wspomnieć także nowoczesną fabrykę tytoniu założoną przez Leopolda Kronenberga (1812–1878), która znajduje się przy ul. Marszałkowskiej w Warszawie, oraz Fabrykę Wódek i Likierów Hartwig Kantorowicz, założoną w 1823 r. w Poznaniu. Obie należały do najnowocześniejszych w swoich branżach, co wyróżniało je na rynku międzynarodowym.

W zbiorach POLIN znajduje się wiele pamiątek zarówno po wielkich fabrykach, jak i rodzinnych zakładach rzemieślniczych prowadzonych przed wojną przez polskich Żydów. Prezentowane zabytki to wspomnienia po ludziach i miejscach stanowiących dawniej ważną część polskiego krajobrazu kulturowego i krajowej gospodarki. Krajobrazu, jaki wraz z wydarzeniami II wojny światowej oraz Zagładą Żydów, która jest z ową wojną nierozerwalnie związana, został bezpowrotnie utracony.
Zob. również kategorie: Wieszaki – pamiątki po przedwojennych żydowskich przedsiębiorstwach i Kafle piecowe.

Marta Frączkiewicz