Ze spuścizny Olgi Siemaszko: projekt ,,Ręka umarłej'' Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Na muzealną kolekcję Olgi Siemaszko (1911-2000), wybitnej ilustratorki, jednej z najważniejszych powojennych artystek grafiki użytkowej w Polsce, składają się jej fotografie i prace. Fotografie – to zdjęcia prywatne i portrety studyjne, jak również portrety przy pracy. Prace - pochodzą głównie z jednego projektu, zostały przygotowane do wydawnictwa ,,Ręka umarłej'' (1971), tomu z obozową prozą Marii Zarębińskiej-Broniewskiej, więźniarki Auschwitz, i poezją Władysława Broniewskiego.
Olga Aleksandra Siemaszko pochodziła z Krakowa, była córką Abrama Joska Bindera i Frajdy z d. Glasscheib. W trakcie wojny przebywała początkowo w zajętym przez Związek Radziecki Lwowie (tam utrzymywała bliskie kontakty z Broniewskimi). Po ataku III Rzeszy na Związek Radziecki ukrywała się w Busku-Zdroju, Krakowie, Częstochowie, Warszawie. Jej mąż, Andrzej Siemaszko, zmarł na tyfus, mając niespełna 30 lat, w 1942 r.
Po wojnie zajmowała się głównie ilustracją dla dzieci, jest autorką m.in. kanonicznych ilustracji do ,,Alicji w krainie czarów'', ,,Pinokia'', ,,Tomcia Palucha'' czy ,,Lokomotywy''. Wydana przez ,,Książkę i Wiedzę'' w 1971 r., ,,Ręka umarłych'' zajmuje więc w jej twórczości szczególne miejsce: jako książka dla dorosłych, jedna z rzadszych takich jej prac (jakkolwiek ilustrowała m.in. i ,,Kwiaty polskie'' Tuwima, i poezje Broniewskiego, w tym tom trenów ,,Anka'', czy ,,Książkę dla Marcina'' Jerzego Andrzejewskiego), a przede wszystkim jako prawdopodobnie jedyny projekt artystki, w którym odnosi się do bezpośrednio do II wojny światowej i Zagłady. Siemaszko nie ujawniała publicznie swoich korzeni żydowskich, nie podejmowała też w swojej twórczości bezpośrednio tematyki żydowskiej ani zagładowej.
Sama książka jest skądinąd wydawnictwem zastanawiającym. To tom zawierający przedruk utworów z tomu ,,Opowiadania oświęcimskie'' Zarębińskiej-Broniewskiej – po raz pierwszy wydanych w 1948 roku (po śmierci autorki), wznowionych w 1960, natomiast w ,,Ręce umarłej'' wydrukowanych w zmienionej kolejności i wzbogaconymi o wiersze męża. Nowy układ nadał publikacji, pierwotnie opowiadań-świadectw, charakter żałobny, upamiętniający autorkę. Na ten aspekt nakłada się kontekst czasu: edycja ukazała się w dobie Marca, okresie PRL-owskiej kampani antysemickiej, stanowiącej kolejny etap nagonki na Żydów, rozwijającej się od momentu arabsko-izraelskiej wojny sześciodniowej 1967 r. Czy nie jest więc paradoksem, że książka ukazała się właśnie na przełomie lat 60. i 70.? Autorka opowiadań, ocalona z Auschwitz, nie była co prawda Żydówką, nie ma jednak wątpliwości, że co najmniej część portretowanych przez Zarębińską-Broniewską osób to Żydzi. Ale z drugiej strony: w książce nie są eksponowane, także dzięki wspomnianemu układowi treści, żydowskie wątki i żydowskie korzenie ofiar w prozatorskich obrazach Zarębińskiej-Broniewskiej (a to, że nie była ona Żydówką, świetnie pasowało do propagandowej polskocentrycznej narracji o obozie oświęcimskim). Odnotujmy też zastanawiający fakt, uwidoczniony w stopce wydawniczej ,,Ręki umarłej'': materiał został przygotowany już w kwietniu 1969 r., ale czekał na swoje wydanie aż do lutego 1971 r. Czekał – na zezwolenie na druk, a zatem bardzo możliwe, że był przerabiany, ,,korygowany'' cenzorsko.

Przemysław Kaniecki


Zakup prac Olgi Siemaszko
dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego. Zadanie: Rozbudowa kolekcji sztuki współczesnej Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w 2023 roku