Kossakowska Katarzyna z Potockich (ur.1722) - portret

Portret Katarzyny Kossakowskiej to jedna z najlepszych prac Louisa François Marteau. Na skrzącym się dowcipem pastelu artysta mistrzowsko, choć bez pochlebstwa uchwycił charakterystyczne, ekspresyjne choć nieidealne rysy dojrzałej, pewnej siebie matrony. Ukazał portretowaną w popiersiu, ¾ w prawo, z głową lekko pochyloną i wspartą na prawej ręce, której łokieć opiera na niebieskiej, aksamitnej poduszce. Mądre, choć jakby nieco kpiące, czy ironiczne spojrzenie błękitnych oczu przeszywa widza. Głowa osłonięta białym czepkiem z kokieteryjną czerwoną kokardką. Strój stanowi czarna suknia z dekoltem, na którą narzucona jest biała atłasowa pelerynka obszyta czarnym futerkiem.

W tym kameralnym wizerunku nie wyczuwa się dystansu między malarzem a uwiecznioną damą, która choć w swobodnej pozie, jest jednak pełna godności i nieomal władcza. Nieprzeciętną osobowość podkreśla przypięty do gorsu – nieoficjalnego przecież – stroju austro-węgierski Order Krzyża Gwiaździstego otrzymany wraz z tytułem hrabiowskim od cesarzowej Marii Teresy w 1777 r. (domalowany?). W oeuvre Marteau jest to wyjątkowy, datowany pastel; napis na odwrocie: […] Malowany Oryginał przez Imć Pana Marta w Warszawie Dnia 10 Kwietnia w Roku 1773 cim. Portrecista był wówczas u szczytu powodzenia w Polsce.

Jak bez trudu czytamy z portretu, kasztelanowa kamieńska nie należała do najsympatyczniejszych modeli. Obdarzona niewyczerpywalnymi siłami witalnymi, emanowała inteligencją i dowcipem. Znana z ciętego języka, patriotka, a do tego wielce aktywna politycznie – zyskała sobie przydomek Wielkiej Mądrochy. Zwolenniczką Stanisława Augusta bynajmniej nie była; uczestniczyła w konfederacjach barskiej i radomskiej, zawiązywanych przeciwko niemu. Nie przeszkodziło jej to skorzystać z usług malarza należącego do protegowanych króla, szykowanego na profesora planowanej przez monarchę akademii malarskiej. Mimo konserwatywnych poglądów poparła Konstytucję 3 maja.

Po nagłej śmierci w 1768 r. swego brata, Eustachego, i jego małżonki Marianny została opiekunką ich osieroconych synów, m.in. Ignacego i Stanisława Kostki Potockich. J.I. Kraszewski w powieści „Macocha” z 1872 r. tak pisze o niej: „kobieta sucha i chuda, rysów twarzy grubych i męskich, […] twarz jej, mimo że ją brzydką nazwać można, jaśniała chłodnym rozumem, a oczy tryskały dowcipem.”

Hasła kontekstowe: portret, pastel, Order Krzyża Gwiaździstego, kolekcja Stanisława Kostki Potockiego