Czółenko tkackie

Znane od co najmniej V wieku przed naszą erą czółenko tkackie to część krosna niepołączona z pozostałymi jego mechanizmami. Zmagazynowany na nim wątek przerzuca się ręcznie lub za pomocą mechanizmu przerzutowego przez przesmyk w osnowie, zwany ziewem, który powstaje po uruchomieniu nicielnic. Przeprowadzany w ten sposób w poprzek osnowy wątek, przeplata się z nią, tworząc tkaninę.

Najprostsze czółenka tkackie są płaskimi, wąskimi kawałkami drewna z wycięciami na końcach służącymi do przytrzymywania wątku. Bardziej skomplikowane wersje, jak wskazuje sama nazwa, wyglądem przypominają małą łódkę z mniejszym lub większym podłużnym wgłębieniem. Wątek nawinięty jest wewnątrz czółenka na nawój lub na niewielką rurkę, czyli cewkę. Nić na cewkę nawijało się przy pomocy prostego narzędzia z ręcznym napędem zwanego, w zależności od regionu, potakiem lub sukadłem, które w późniejszym czasie zostało wyparte przez kołowrotek.

Najlepsze do produkcji tradycyjnych czółenek jest drewno odporne na uderzenia mechaniczne i ścieranie, dające po wypolerowaniu gładką powierzchnię, ponieważ czółenko ma kontakt z osnową i każda nierówność czy zadrapanie może grozić jej zerwaniem. Do wykonania cewek dawniej wykorzystywano gałązki o łatwo dającym się wydrążyć środku. Dziś wykorzystuje się zarówno naturalne surowce, jak i plastik.

Prezentowane czółenko pochodzące z przełomu XIX i XX wieku ma asymetryczny kształt. Na umieszczonym wewnątrz urządzenia metalowym pręciku nawinięta jest nić – prawdopodobnie lniana. 

Agnieszka Słowińska