Skrzypek

Obraz z kolekcji Stanisława Kostki Potockiego, nabyty w Lipsku przed 1796 (wymieniony w Fortia de Piles 1796). Odnotowany także w Pamiętniku Interesów na s. 50 (listopad–grudzień 1798): „Note et Prix des Tableaux achetés à Leipzig […] Violineur de Brauer #12 #22” oraz w Spisie 1821 pod nr. 41: „Śpiewak wiejski grający na skrzypcach – Brauer”. Na odwrocie napis czarną farbą: „No 54 Brauer de Vienne. Gal. de Willanów”.

Na przykładzie tego obrazu można zilustrować ważną cechę malarstwa holenderskiego, semantyczną poliwalencję jego symboliki. Najkrócej rzecz ujmując: ten sam przedmiot czy też czynność, w zależności od kontekstu, może mieć liczne, często zupełnie przeciwstawne znaczenia. Rozszyfrowywanie tego raczej nieskomplikowanego rebusu zacznijmy od elementów najbardziej narzucających się percepcji widza – skrzypiec trzymanych dość nieudolnie przez młodzieńca i glinianego dzbana o brzuścu znaczonym szeregiem rowkowych śladów zostawianych przez palce garncarza. W emblematyce obydwa z nich bywały symbolem kobiety w erotycznym znaczeniu. Starając się wniknąć w ogólny nastrój przedstawienia, trzeba zasygnalizować, że może tu chodzić o kobietę rozwiązłą, tym bardziej że interpretację taką uprawomocnia ostentacyjne wyszczerbienie dzbana – prastary symbol utraty dziewictwa [por. Ars emblematica 1981, s. 72, s. 108].

Również fizis rozśpiewanego grajka, z której wyczytać można, że nie stroni on od mocniejszych trunków, przywołuje konotacje raczej negatywne. Nie wzniosła to radość, nie czysta to nuta, zgrzytliwe i piskliwe dźwięki raczej niż niebiańska melodia. Skrzypek nie usłyszałby zapewne nawet dźwięku trąb Apokalipsy wzywających na Sąd Ostateczny, tak dalece skoncentrowany jest na sobie, zaprzedany niskim przyjemnościom. Oprócz uciech cielesnej miłości zaliczyć do nich należy palenie tytoniu, nowe przyzwyczajenie zaszczepione w Europie za sprawa marynarzy Kompanii Indyjskiej, napiętnowane w XVII-wiecznych Niderlandach jako atrybut lekkomyślności i zajęcie niegodne wyższych klas społecznych, uosabiające otępiające lenistwo i stratę czasu. Tenże grzech stał się również udziałem grajka, co sygnalizuje leżąca przed nim na stole fajka i zwitek papieru z popiołem. Ich obecność wzmacnia moralizatorski, pejoratywny wydźwięk tej pozornie rodzajowej scenki.

Obraz wilanowski, mimo że od zakupienia przez Stanisława Kostkę Potockiego konsekwentnie przypisywany był Adriaenowi Brouwerowi, z pewnością należy umieścić w kręgu Davida Teniersa Młodszego, być może nawet jako kopię warsztatową. Pierwowzorem jest sygnowane i datowane dzieło Teniersa Skrzypek z Johnny van Haeften Gallery w Londynie (1633, olej na blasze miedzianej; 21 × 17 cm).

Dominika Walawender-Musz