Portret mężczyzny

Witkacy, czyli Stanisław Ignacy Witkiewicz, jako syn uznanego malarza, architekta i teoretyka sztuki Stanisława Witkiewicza seniora, od najmłodszych lat przebywał w kręgu wybitnych artystów i naukowców starszego pokolenia. W dzieciństwie przyjaźnił się także z podobnymi sobie, obiecującymi indywidualistami, jak Leon Chwistek, czy Bronisław Malinowski. Studia w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych pod opieką Jana Stanisławskiego przerwał ze względu na presję ojca w połowie 1906 roku. Dwa lata później wrócił do pracowni Józefa Mehoffera oraz Władysława Ślewińskiego – malarzy dążących do dekoracyjnego, secesyjnego kształtowania formy. Namysł nad jej znaczeniem w dziele plastycznym Witkacy wyłożył w traktacie Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia (1919), przyłączył się także do awangardowej grupy artystycznej krakowskich formistów (1917–1922). W odróżnieniu od większości reprezentantów awangardy Witkacy zakładał dystopijny wpływ sztuki na życie. Nie godząc się na abstrakcję, uznał wyczerpanie innowacji konstrukcyjnych, brak możliwości dalszych zniekształceń realistycznego przedstawienia, czyli tworzenia „kompozycji perwersyjnych” i „harmonii przewrotnych”. Sztuka „czysta” wymiera zresztą według niego w erze demokratyzacji społeczeństw, mechanizacji pracy i uniformizacji kultury, gdyż metafizykę zastępuje użyteczność.

Konsekwencją tej postawy było całkowite zarzucenie malowania obrazów sztalugowych na rzecz pastelowych portretów jako komercyjnej działalności w ramach założonej w 1925 roku Firmy Portretowej „S.I. Witkiewicz”. Regulamin pracowni imitował zapisy prawne zwykłego podmiotu gospodarczego: określał reguły zawarcia kontraktu, rodzaje i ceny obstalunków, zasady współpracy z „agentami”. Męski wizerunek ze zbiorów szczecińskich powstał w drugim roku istnienia zakładu, kiedy Witkacy zaprzestał świadczenia usług w domu klienta. Jest to portret należący do kategorii B+d, w której metoda „kreskowa” pozwalała na uzyskanie szybkiego efektu, a mimo uchwycenia cech charakterystycznych z elementami karykaturalności, umożliwiała uwypuklenie urody podnoszące satysfakcję modela. Tym razem był nim prawdopodobnie Stanisław Alberti, w którego mieszkaniu portret pierwotnie zawisł. Alberti – historyk sztuki, filozof, publicysta i późniejszy starosta powiatu bialskiego – należał do bliskiego otoczenia artysty. Recenzował jego działalność dramatyczną i teatralną; promował także twórczość innych zakopiańczyków, Jana Kasprowicza i Rafała Malczewskiego. W 1926 roku przeprowadził się wraz z żoną, pisarką Heleną z domu Szymańską, z Krakowa do Warszawy.

Szymon Piotr Kubiak