Ukrzyżowanie

Krzyże należą do najstarszych i najczęściej używanych przedmiotów kultu chrześcijańskiego, towarzyszących człowiekowi od narodzin do śmierci. Krzyżem chrzczono, błogosławiono, na krzyż przysięgano, z krzyżem podróżowano, leczono, grzebano, przekazywano z pokolenia na pokolenie. Dużą popularnością cieszyły się krzyże wykonane ze stopów metali (patrz S.12789MŁ – 12795MŁ; S.12869MŁ – 12875MŁ). Na krzyżu oprócz wizerunku rozpiętego Zbawiciela pojawiają się uzupełniające treść przedstawienia. Zgodnie z ewangelicznym przekazem są to między innymi postacie towarzyszące Ukrzyżowaniu: Bogurodzica i Marta (Ewangelie wymieniają kilka niewiast) oraz najmłodszy uczeń Chrystusa – św. Jan Ewangelista zwany Teologiem i nawrócony setnik Longin. W starszej tradycji ich półpostacie umieszczano na zakończeniach środkowej belki przy dłoniach Chrystusa (patrz S.12789MŁ; S.12870MŁ) lub stojących w całej postaci osadzano obok pionowej belki krzyża w podstawie. W dopracowanych do perfekcji formach metalowych krzyży staroobrzędowców, którzy nie przyjęli reformy liturgicznej patriarchy Nikona w połowie XVII w., postacie towarzyszące Ukrzyżowaniu zaczęto komponować na plakietach po obu stronach krzyża, jak na prezentowanym egzemplarzu. Nadano im potoczną nazwę „połotienca” czyli ręczniki, ponieważ cieszące się ogromnym poważaniem u staroobrzędowców krzyże ozdabiano kolorowo haftowanymi białymi ręcznikami z luźno zwisającymi płatami. Odlane z metalu krzyże osadzano często w wyżłobieniach drewnianych podobrazi zwanych niekiedy kiotami, gdzie razem z innymi metalowymi ikonami tworzyły swoiste ikonostasy, nazywane zwyczajowo staurotekami (patrz S.12828MŁ). Zwieńczenie opisywanego krzyża, okolone ośmioma uskrzydlonymi anielskimi główkami, świadczy o jego guślickim pochodzeniu lub naśladownictwie. W Guslicach pod Moskwą w XIX w. staroobrzędowcy na szeroką skalę produkowali ozdobione w ten sposób metalowe krzyże i ikony.  

Teresa Bagińska-Żurawska https://orcid.org/0000-0002-9243-3967