Sala Teatralna (Teatr)

Nazwy historyczne: „Teatr w Kolumnach” , „Komedyalnia” (1802 r.); „Amphitheatr w kolumny Koryncie” (1805 r.); „Teatr” (XIX w.); „Sala Teatralna” (1933 r.)
Nazwy inne: Teatrzyk Izabeli Lubomirskiej.
Czas powstania: I poł. 80 lat XVIII w. – wyposażenie nieznane; ok. 1892 r. oraz ok. 1800 r. – wyposażenie niezachowane; między 1903 – 1911 r. nowe wyposażenie w nawiązaniu do realizacji z ok. 1800 – 1802.   
Architekci: Jean François Thomas de Thomon (?), Józef Henny (ok. 1792 r.); Chrystian Piotr Aigner (ok. 1800 r.); Ferdinand Fellner i Hermann Helmer (między 1903 – 1911 r.).
Artyści: Eduard Veith (malowidło nad sceną, 1911 r.); Henrich Heydner (sztukaterie, miedzy 1903 – 1911); Wenzel Rohliček i Thonet (meble, 1911 r.).

Teatr łańcuckiego zamku mieści się na pierwszym piętrze przybudówki przylegającej od strony dziedzińca wewnętrznego do jednotraktowej galerii południowego skrzydła (Galeria Rzeźb). Przybudówkę wzniesiono za czasów Izabeli z Czartoryskich i Stanisława Lubomirskich w pierwszej połowie 80 lat XVIII w. Główne wejście do Teatru prowadzi przez drzwi lustrzane z Sali Balowej.
Pierwsze wzmianki o Teatrze pochodzą z lat 90 XVIII w., gdy Izabela Lubomirska powróciwszy z kilkuletniej podróży zagranicznej w 1891 r., prowadziła modernizację zamku łańcuckiego, który obrała na swoją główną siedzibę. Salę Teatralną urządził architekt Józef Henny w 1892 r. według projektów nie wymienionego z nazwiska Francuza. Jedynym znanym architektem o francuskim nazwisku, pracującym w tamtym czasie dla Łańcuta, był pochodzący ze Szwajcarii Jean François Thomas zwany de Thomon, który sygnował w 1792 r. projekt łańcuckiej galerii. Leon Dembowski, bywający w Łańcucie od dziecka, zapamiętał i krótko opisał wygląd Teatru „[…] duża sala wybita adamaszkiem ze złotymi galonami. Tu wisiał bardzo pięknego pędzla obraz, trzy gracye wystawiający”.
Około 1800 r. Chrystian Piotr Aigner, jeden z najlepszych architektów polskiego klasycyzmu, zaprojektował dla Izabeli Lubomirskiej Teatr na nowo. Opisane w inwentarzu 1802 r. wnętrze określono jako „Teatr w kolumnach” lub „Komedyalnia”. Posiadało ono pięć prospektów scenicznych, ławki dla widzów obite „robotą szpalerniczą” i skromniejsze powleczone płótnem. Kręcone drewniane schodki prowadziły na balkon. Dokładniejszy opis pochodzi z 1805 r., z którego wynika, że „Teatr z 5cioma dekoracyami”  nie zmienił się: „Amphitheatr w kolumny korynckie, roboty stolarskiey, płótnem naciągnięte, w marmur koloru czarnego z zielonkowatym malowane”. Wyobrażenie o jego wystroju uzupełnił późniejszy wpis: „teatr – w tym obicie malowane – okien trzy – drzwi jedne”. Użycie drewna, malowanego, powleczonego płótnem, ozdobionego złoconą lub barwioną masą papierową było powszechnie i docelowo stosowane w wyposażeniu teatrów. Pod tym względem łańcuckie wnętrze nie odbiegało od europejskiej praktyki.
W połowie XIX w., gdy właścicielem Łańcuta był wnuk Izabeli Lubomirskiej Alfred I Potocki i jego żona Józefina z Czartoryskich, nieużywane wnętrze było zaniedbane: „Teatr – to jest Sala dawniej na Teatr przeznaczona […] – W tym Teatrze, tak urządzenia sceniczne, jako też, na pomieszczenie gości, dotąd są zachowane”. Elżbieta z Radziwiłłów, żona Romana Potockiego, w 1885 r. zastała w Sali Teatralnej „resztki dawnego splendoru”.
Po śmierci Alfreda II w 1889 r., w trakcie przebudowy zamku prowadzonej dla Elżbiety i Romana Potockich w latach 1889 – 1912, Teatr wyremontowano i wyposażono na nowo. Potockim bardzo zależało na przywróceniu jego dawnej świetności: „Do tej roboty wezwał Roman znanego bardzo architektę z Wiednia Fellnera specjalistę od teatrów. Bardzo nam na tem zależało, żeby nic nie zmienił ze starych rozmiarów i architektury, tylko ponieważ całe wnętrze teatru było wybudowane z drzewa i papieru trzeba było to samo wykonać ze stiuku, marmuru i bronzu, co się też stało. Sama scena została trochę rozszerzona i dodano zagłębienie dla orkiestry, a kulisy zostały zaopatrzone we wszystkie najnowsze wynalazki techniczne co do światła, imitacji deszczu, grzmotów, itd.”  Wynalezione w ciągu XIX w. nowinki techniczne, włącznie u użyciem elektryczności, pozwalały na udoskonalanie stosowanych przy wznoszeniu teatrów rozwiązań poprawiających parametry i zamierzone efekty,. Doświadczona we wznoszeniu teatrów wiedeńska spółka architektoniczna Ferdynanda Fellnera i Hermanna Helmera, zachowując charakter aignerowskiego klasycystycznego wnętrza, wyposażyła i na nowo urządziła z zastosowaniem trwałych materiałów istniejącą do dziś Salę Teatralną. Jej inauguracja odbyła się podczas wizyty w Łańcucie arcyksięcia Franciszka Ferdynanda Habsburga z żoną Zofią von Chotek w dniach 24-25 października 1911 r. Wystawiano wówczas „żywe obrazy” i operetkę „Pierrot qui rit et qui pleure”.
 We wnętrzu Sali Teatralnej wyodrębnia się umieszczona od zachodu półkolista widownia, a od wschodu podwyższona scena z zapleczem, poprzedzona kanałem dla orkiestry zabezpieczonym złoconą żelazną balustradą. Ściany i sklepienie ozdobiono marmoryzowanymi lub złoconymi sztukateriami. Ujęta w półkolisty rząd kompozytowych kolumn widownia składa się z części parterowej i umieszczonego między kolumnami balkonu, którego żelazną balustradę zdobią szklane girlandy z elektrycznym oświetleniem. Podobne kinkiety umieszczono na kolumnach. Kolumny i pilastry opasujące ściany zwieńczono belkowaniem z gładkim fryzem i gzymsem kroksztynowym. Pod belkowaniem proste odcinki ścian ozdobiono fryzem palmetowym. Ponad belkowaniem spłaszczone sklepienie kopułowe wypełniono kasetonami z rozetami. Nad sceną umieszczono malowidło Eduarda Veitha przedstawiające Apollina w otoczeniu Muz. Z dwojga drzwi znajdujących się po obu stronach sceny – lewe są ślepe, a prawe prowadzą za kulisy, gdzie zgodnie z najnowszymi ówczesnymi wymogami urządzono zachowane do dziś zaplecze. Małe drzwi w północnym zakolu widowni otwierają się do sąsiedniego pomieszczenia, z którego metalowymi schodami wchodzi się na balkon teatralny.
Stojące na widowni meble pochodzą z wiedeńskich wytwórni: kanapy i fotele z firmy „Wenzel Rohliček”, a gięte krzesła z firmy „Thonet”. Przy północnym lustrzanym oknie znajduje się w ścianie gablota z egzemplarzem pierwszego wydania „Parad” Jana Potockiego  wystawionych po raz pierwszy w Łańcucie w 1792 r.   

Podstawowa bibliografia:
•    Kossakowska – Szanajca Zofia, Majewska – Maszkowska Bożena, Zamek w Łańcucie, Warszawa 1964.
•    Majewska - Maszkowska Bożena, Mecenat artystyczny Izabelli z Czartoryskich Lubomirskiej, Warszawa 1976.
•    Omilanowska Małgorzata, Jakub Sito, Łańcut i okolice, [w]: Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1994.
•    Potocka Elżbieta, Łańcut - wspomnienia od roku 1885 do roku 1915, [Pamiętnik, maszynopis w zbiorach Muzeum-Zamek w Łańcucie].
•    Piotrowski Józef, Zamek w Łańcucie, Lwów 1933.

Opracowanie:
Teresa Bagińska-Żurawska https://orcid.org/0000-0002-9243-3967