Madonna z Dzieciątkiem trzymającym Glob Ziemski

Zaginiona Madonna z czereśniami, namalowana przez Leonarda da Vinci – jak się przypuszcza – dla króla Francji Franciszka I ok. 1508 r., była wielokrotnie kopiowana. Malarstwo flamandzkie 1. połowy XVI w. zna niezliczoną liczbę powtórzeń tej kompozycji. Dwadzieścia jej wersji wiązać można z osobą Joosa van Clevego (i jego warsztatem), który mógł zetknąć się z twórczością Leonarda w czasie swego przypuszczalnego pobytu na dworze Franciszka I pomiędzy 1530 a 1535 r. Do najlepszych spośród nich zalicza się Madonny z czereśniami z Aix-la-Chapelle (Suermondt-Ludwig-Museum) i z Collection Hester Diamond (Nowy Jork), obydwa powstałe ok. 1525 r. Flamandowie nie kopiowali pierwowzoru niewolniczo, lecz wprowadzali liczne przekształcenia ikonograficzno-stylistyczne. Zdarzają się lustrzane odbicia, na innych – tak jak na wilanowskim – Dzieciątko zamiast czereśni trzyma glob ziemski z krzyżem. Często w miejsce otwartego okna z widokiem na pejzaż wprowadzali wnętrze bogato zdobionej komnaty czy kościoła, na pierwszym planie bywało umieszczane jabłko. Jako ich pierwowzór Max J. Friedländer wskazywał jako dzieło z ok. 1530 r., przypisywane Janowi Gossaertowi lub jego pracowni (Museo Diocesano Palazzo Vescovile w Bressanone), jednakże – co udowodnił Alessandro Parronchi – są one bliższe obrazowi Giovanniego Pedriniego zw. Giampietrino, ucznia Leonarda da Vinci, namalowanemu ok. 1510 r. (olej na desce, kolekcja Roberta M. Edsela w Dallas w Teksasie).

Zdaniem Laury Fagnart obraz Giampietrina w rzeczywistości jest przekształceniem leordiańskiego modelu – Madonny z Dzieciątkiem bawiącym się z kotkiem – który nigdy nie wyszedł poza fazę rysunku. Tenże koncept kompozycyjny odzwierciedla Madonna z jagniątkiem (początkowo był tu kotek) przypisywana Fernandowi de Llanosowi (Pinacoteca di Brera w Mediolanie) i rysunek przechowywany w pałacu Windsor, przypisywany Francescowi Napoletano.

Obraz wilanowski, zarówno pod względem ikonograficznym, jak i stylistycznym, najbliższy jest przywołanej powyżej wersji Jana Gossaeta zw. Mabuse (lub jego pracowni).

Dominika Walawender-Musz