Bez ziemi. Pomorzanie wyparci przez Niemców na wyspy Bałtyku

W ostatniej ćwierci XIX wieku prehistoryczne i wczesnodziejowe Pomorze stało się obiektem studiów wielu slawistów. Pierwszą falą reakcji na nieprzychylne polskiej racji stanu teksty niemieckie były opracowania rosyjskojęzyczne. Należała do nich książka Osipa Osipowicza Perwolfa, czeskiego wykładowcy na Imperatorskim Uniwersytecie Warszawskim, zatytułowana Germanizacija Bałtijskich Sławjan (Germanizacja Słowian bałtyckich, Sankt Petersburg 1876). Dwa lata później Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk ogłosiło konkurs historyczny, którego celem miało być opisanie tego zagadnienia przez polskich badaczy. Zwycięzcą został Karol Emil Sieniawski, czynny w Düsseldorfie nauczyciel gimnazjalny, autor książki Pogląd na dzieje Słowian zachodnio-północnych (Gniezno 1881). W perspektywie recepcji tych tekstów należy postrzegać akademickie płótno Wojciecha Gersona, które ukazuje wielopokoleniową rodzinę słowiańską dryfującą w ogromnej łodzi ku ziemiom duńskim. Artysta pochodzący ze spolonizowanej rodziny niemiecko-francuskiej funkcjonował w orbicie oddziaływania wszystkich wspomnianych środowisk intelektualnych – jako absolwent petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych, profesor warszawskiej Klasy Rysunkowej, a od 1887 roku – członek korespondencyjny PTPN-u. Wzorce formalne zdawał się czerpać z malarstwa niemieckiego, w którym temat przesiedleń, wypędzeń i wędrówek ludów należał do często podejmowanych. Scenę o podobnej kompozycji i ekspresji przedstawiła w 1860 roku berlińska artystka Antonie Volkmar. Jej obraz Pożegnanie uchodźców odnosił się do współczesnej emigracji rodaków do Ameryki Północnej. Rok później działający w krajach niemieckich belgijski twórca Wilhelm Ferdinand Pauwels przyodział uciekinierów w renesansowe kostiumy, ukazując szesnastowiecznych Wygnańców księcia Alby. Malowidło to spopularyzował drzeworyt reprodukcyjny opublikowany w 1885 roku.

Szymon Piotr Kubiak