Neptun słowiański

Powrót nad Bałtyk był ważnym hasłem polityki kulturalnej II Rzeczypospolitej, choć ta posiadała zaledwie 147 kilometrów wybrzeża. Gdy po zakończeniu II wojny światowej morską tożsamość Polski oparto o ziemie od Pomorza Zachodniego po Mazury, jeszcze istotniejszą rangę w lokalnym panteonie państwotwórczych wyobrażeń zdobywały bałtyckie bóstwa. Literatura, muzyka i teatr od czasów romantyzmu chętnie przywoływały imiona słowiańskich patronów surowej Północy.

Wysoką pozycję zajmował zwłaszcza połabski Swantewit, niekiedy utożsamiany z Rugiewitem (Rujewitem) i Trygławem, a także z ruskim Perunem i bałtyjskim Perkunem. Artyści wizualni wyobrażali sobie ich pod postacią zaginionych wczesnodziejowych rzeźb o prymitywnej, naiwnej formie. Początkowo bazować mogli jedynie na słownych przekazach średniowiecznych, zawierających opisy grodów, nad którymi dominowała świątynia z kolosalnym posągiem. Odkrytą w 1848 roku statuę z ukraińskiego Zbrucza, interpretowaną jako Światowid, szybko skojarzono z tego rodzaju artefaktami. Ikonografia połączyła wówczas trójpoziomowy totemiczny słup o czterech twarzach z fantastycznymi obrazami Swantewita lub Trygława. Tego ostatniego czczono w wielokulturowym Wolinie, zamieszkiwanym przez przybyszy z Południa, którzy w północnym bóstwie widzieli własnego władcę mórz: „Neptun rozdziela się tam w trojaką postać: ową wyspę opływają bowiem trzy morskie wody” – pisał XI-wieczny kanonik Adam (tłumaczenie: Stanisław Rosik, „Kultura – Historia – Globalizacja” nr 10). Efektem synkretycznej kultury zdają się być także liczne przedstawienia Neptuna czy Posejdona autorstwa Sławomira Lewińskiego – wyposażone w grecko-rzymską posturę i atrybuty, lecz po słowiańsku prymitywizowane.

Szymon Piotr Kubiak